Jadwiga Mrozowska
MROZOWSKA Jadwiga Stanisława, pseud. J. Ruczko, J. Ruczkówna, także Ruczko-Mrozowska, Toeplitz-Mrozowska, 1° v. Poray-Wybranowska, 2° v. Toeplitz (14 X 1880 Janowice Poduszkowskie na Kielecczyźnie - 7 VII 1966 Varese we Włoszech), aktorka, śpiewaczka, tancerka. Była córką Teodora M., ziemianina, i Heleny z Kulczackich, żoną Leoncjusza Poray-Wybranowskiego, urzędnika sądowego (ślub 9 V 1903, rozwód w 1906), potem Józefa Toeplitza, finansisty wł. pol. pochodzenia, dyr. Banca Commerciale Italiana (ślub w 1918). Po ukończeniu pensji w Krakowie, przez rok uczęszczała do klasy fortepianu Instytutu Muz. w Warszawie. W 1900 jako J. Ruczkówna zaliczyła I kurs Klasy Dram. przy WTM. W tym samym roku w Chmielniku k. Kielc wzięła udział w amat. przedstawieniu fragm. "Otella" (jako Desdemona). Na sez. 1900/01 została zaangażowana do T. Miejskiego we Lwowie (wymieniona w zespole jako J. Ruczko-Mrozowska). Jej debiut 4 X 1900 w roli Muszki ("Baśń nocy świętojańskiej") odbył się pod nazwiskiem Mrozowska, przy którym już pozostała. W tym i nast. sez. na scenie lwow. zagrała ponad trzydzieści ról dram. i trzy operetkowe, m.in. Rózię ("Dożywocie"), Paulinę ("Posażna jedynaczka"), Kasię ("Gwałtu, co się dzieje"), Janinę ("Blagierzy"), Celię ("Sganarel"), Lotti ("Trzy życzenia"), Haneczkę ("Wesele"). W 1902-05 była aktorką T. Miejskiego w Krakowie. Po raz pierwszy na tej scenie pokazała się 11 IX 1902 w tyt. roli w "Sąsiadce" T. Rittnera, nast. zagrała ok. sześćdziesięciu ról, m.in. w 1902 Skierkę (Balladyna), Orcia (Nie-Boska komedia), w 1903 Stellę ("Fantazy"), Harfiarkę ("Wyzwolenie"), Młynarkę ("Zaczarowane koło"), Pannę Młodą ("Wesele"), Klarę ("Zemsta"), w 1904 Psyche ("Eros i Psyche"), tyt. w "Lilii Wenedzie", Klarę ("Śluby panieńskie"), Lulu ("Demon ziemi"). Na scenie T. Letniego w Warszawie 25 VI 1905 wystąpiła z powodzeniem w roli Psyche. W lipcu, sierpniu i październiku 1905 grała w zespole t. łódz. pod kier. M. Gawalewicza podczas jego występów w warsz. Filharmonii. We wrześniu i pocz. października t.r. brała udział w koncertach estradowych na Litwie (m.in. w Wilnie, Grodnie), na pocz. stycznia 1906 w Filharmonii warsz. z M. Tarasiewiczem recytowała fragm. z "Wesela", po czym wyjechała do Paryża, aby kształcić głos u J. Reszke. We wrześniu 1906 grała ponownie z zespołem łódz. w Filharmonii warsz., nast. wyjechała z koncertami (deklamacje, śpiew) na Litwę (Wilno, Kowno, Mińsk). Odwiedziła też Łódź, Kalisz i Warszawę. Od listopada 1906 do końca sez. 1906/07 należała do zespołu dramatu WTR. Na scenie T. Rozmaitości i Letniego grała takie role, jak: Antonina ("Starzy kawalerowie"), Antonina ("W szponach"), Olga ("Dla szczęścia"), Irena ("Pochodnia"), Luna ("Bohaterowie") oraz powtórzyła role Lulu, Skierki i Psyche. W maju 1907 występowała w Mohylowie, w lecie wyjechała na stałe do Włoch. Tam kontynuowała studia wokalne, nast. w 1910 śpiewała (określana jako sopran liryczny) w prowincjonalnych t. operowych we Włoszech, m.in. Małgorzatę ("Faust"), Mimi ("Cyganeria"), Neddę ("Pajace"), tę ostatnią w t. La Pergola we Florencji. We wrześniu 1912 w Wenecji próbowała swych sił w repertuarze dram. w języku wł., np. jako Conchita ("Kobieta i pajac"), Lady Makbet ("Makbet"). W kraju występowała gościnnie, m.in. od 12 IX 1911 do 4 I 1912 (Kraków, Łódź) i od 2 I do 31 III 1913 (Kraków, Lwów). W Krakowie 24 III 1913 podczas imprezy "Żywego dziennika" wykonała "Markizę", utwór specjalnie dl niej na tę okazję napisany przez Boya; tamże 1 XI t.r. odbył się w sali Starego T. jej wieczór, na którym wystąpiła jako deklamatorka i śpiewaczka. Jeszcze w listopadzie wzięła udział w koncertach w Wilnie i Kijowie. Po wybuchu I wojny świat. przyjechała do Krakowa i przez kilka miesięcy pracowała jako pielęgniarka w szpitalu. W dwudziestoleciu międzywojennym jako żona wł. milionera J. Toeplitza podróżowała, prowadziła ekspedycje paranaukowe do Azji. Odkryta przez nią przełęcz w Pamirze otrzymała nazwę od jej imienia i nazwiska. Na temat swoich wypraw publikowała książki w języku wł., wygłaszała prelekcje i odczyty na uniw. w Rzymie, Mediolanie, a także we Francji, Belgii i na Węgrzech. W swoim domu prowadziła salon artyst., była rzeczniczką i popularyzatorką spraw pol. we Włoszech. Przyjeżdżała kilkakrotnie do kraju: w 1920, 1922 (koncert w T. Polskim w Warszawie), 1931 (odczyt w warsz. Tow. Krajoznawczym). W 1937 Pol. Akademia Literatury przyznała jej Srebrny Wawrzyn za szerzenie zamiłowania do literatury polskiej. W 1947 ofiarowała Muzeum Nar. w Warszawie kolekcję zabytków kultury orientalnej (dwieście eksponatów). W 1958-61 pisała po pol. swe wspomnienia zatytułowane "Słoneczne życie" (wyd. Kraków 1963). Ostatni raz była w Polsce w 1964.
Urodziwa, zgrabna, muzykalna, obdarzona niezwykłym wdziękiem i czarem osobistym, od pocz. kariery grała dużo, a role jej były b. zróżnicowane. Po dwóch sez. na scenie wg K. Estreichera: "Powabna, młoda, śmiała, rzutna, nieco chłodna, nieco szorstka, w grze niespokojna, choć nerwy śpią, nie ujmuje, ale podbija pewnością siebie. Zmuszona grywać za wiele i zbyt różnorodne role, mimo iż nie jest ani naiwną, ani liryczną wywiązuje się zręcznie z zadania". Talent łączyła z pasją i pracowitością, co nie uchroniło jej, zwłaszcza początkowo od maniery i afektacji. Miała "przyjemny", "śliczny dźwięk głosu" (G. Zapolska), który potrafiła umiejętnie modulować; unikała jego gwałtownych skoków, najlepiej brzmiał w średnim rejestrze, w górnym bywał nieraz ostry, nieco chrapliwy. Zwracała uwagę czystą dykcją, podkreślała melodię i rytm wiersza. Mimika, ruch, gest, zwłaszcza pozy wyróżniały się oryginalnością i pomysłowością. W szczegółach nie stroniła od przesady i ekstrawagancji. Role opracowywała starannie i drobiazgowo. Jej interpretacje bywały dyskusyjne, ale inteligentne i konsekwentne. Chętnie eksponowała temperament, pęd do życia, energię, optymizm, zmysłowość, wyrafinowanie, motywacje seksualne, szokowała swobodą w odsłanianiu ciała. Role farsowe cechowały wdzięk, zwinność, ruchliwość, szczera wesołość. Dbała o kostiumy. S. Wyspiański zaprojektował dla niej kostium do roli Salome w dramacie O. Wilde'a. Do końca błyskotliwej kariery nie zawężała swego repertuaru do jednego emploi, aczkolwiek nie we wszystkich rolach odnosiła sukcesy (porażki w sentymentalnych, naiwnych i lirycznych). Wybitne kreacje, to: Sąsiadka, Orcio, Harfiarka, Psyche. W istocie była aktorką dramatyczno-charakterystyczną, jej domena to kreacje modernistycznego erotyzmu, w których zadziwiała fascynującą prezentacją osobowości, psychiki współcz. kobiety; równie przekonującą w najbardziej krańcowych objawach - "od anielstwa do perwersji" (W. Fallek), "od najtkliwszego uniesienia począwszy, na brutalnym i wyuzdanym cynizmie skończywszy" (A.E. Balicki). Przy tym: "Moment etyczny jest przeżyciom tych bohaterek zazwyczaj obcy" (A. Zagórski). Za największe osiągnięcie artyst. M. uważano Lulu w "Demonie ziemi", której miała być idealną interpretatorką. "Perwersja i zboczenie nie są dla niej problemami moralnymi, a tylko eksperymentem fizycznym lub psychicznym" (A. Zagórski).
Wydaje się, iż z czasem w przygotowaniu roli punkt ciężkości spoczywał nie na analizie psychologicznej postaci - tutaj pojawiła się pewna jednostronność - lecz na wirtuozerii technicznej, poszukiwaniu efektu, granicy swych możliwości, co zaprowadziło aktorkę na estradę, gdzie z olbrzymim powodzeniem występowała jako recytatorka, śpiewaczka i tancerka. Jej repertuar był wartościowy: utwory pisarzy dram. i poetów Młodej Polski. Szczególną uwagę poświęcała twórczości S. Wyspiańskiego, który podobno z jej inspiracji i dla niej napisał "Śmierć Ofelii". Wykorzystując swe uzdolnienia muz., część utworów przedstawiała jako melo-deklamacje. W kunszcie tym miała być w Polsce niedościgniona.
Osobowość M. fascynowała nie tylko publiczność, także środowisko artystyczne. Z aktorką przyjaźnił się T. Boy-Żeleński, jego tomik "Markiza i inne drobiazgi" (1914) zawierał niemal wyłącznie wiersze pierwotnie jej ofiarowane. W "Szopce krakowskiej" Zielonego Balonika na 1912 została uwieczniona jako Gwiazda.
Bibl.: Biegański s. 220, 221, 265-274, 313, 318, 319 (il.); Boy: Pisma t. 2 s. 155, 450, 27 s. 339-343, 28 s. 666; K. Estreicher, J. Flach: Sprawozdania komisji teatralnej w Krakowie 1893-1911, Warszawa 1992; Lipiec: Zelwerowicz i scena łódz.; Lorentowicz: Dwadzieścia lat t. 2-4; Łoza: Czy wiesz; Michalik: Dzieje t. w Krakowie t. 5 cz. 1,2 (il.); Morozowicz-Szczepkowska: Z lotu ptaka; Pajączkowski: Teatr lwow.; L. Płoszewski: Wyspiański w oczach współczesnych t. 2, Kraków 1971; Polacy w historii i kulturze krajów Europy Zachodniej. Słownik biograficzny, Poznań 1981; PSB t. 22 (J. Michalik); Skwarczyńska: Trzy opracowania; Solski: Wspomnienia t. 1 (il.); Stokowa: Wyspiański; T. pol. 1890-1918, zabór austr. i pruski (il.); T. pol. 1890-1918, zabór ros.; J. Toeplitz-Mrozowska: Słoneczne życie, Kraków 1963 (il.); A. Waśkowski: Znajomi z tamtych czasów, Kraków 1971; Wilski: Szkolnictwo; G. Zapolska: I Sfinks przemówi..., Lwów 1923; W. Zechenter: Upływa szybko życie, Kraków 1975; Dz. Kij. 1913 nr 296; Głos Ludu 1947 nr 267; IKC 1936 nr 23 (W. Fallek); Kur. Litew. 1906 nr 200, 207, 1913 nr 259, 260; Kur. Warsz. 1900 nr 169, 202, 1906 nr 343, 358, 1907 nr 116, 1920 nr 311, 1922 nr 23; Naprzód 1906 nr 9; Pam. Teatr. 1978 z. 1-2 s. 103-104; Prz. Pol. 1912 t. 182 s. 116 (A.E. Balicki); Teatr 1913 nr 2 (m.in. artykuły i wiersze A.E. Balickiego, W. Fallka, A. Waśkowskiego, A. Zagórskiego poświęcone M. oraz il.); Świat 1906 nr 3 (il.), 1907 nr 28 (il.), 47 (il.); Tyg. Ilustr. 1907 nr 47 (il); Afisze, listy J. Mrozowskiej z lat 1930-59, m.in. do T. Białkowskiego. Archiwum J. Rylskiej (sygn. 1302 II), IS PAN; Korespondencja G. d'Annunzia i J. Mrozowskiej, Bibl. Jagiell. i Listy J. Mrozowskiej do A. Waśkowskiego, Wiersze T. Żeleńskiego dedykowane Mrozowskiej, MHKraków; Listy J. Mrozowskiej do różnych osób, życiorys (sygn. D. 580), MTWarszawa; Sprawozdanie komisji teatr. (K. Estreicher, 1902), Arch. m. Krakowa i wojv krak.; Akt urodzenia nr 61/1881, Księga chrztów parafii Św. Jana w Gnojnie 1881 s. 217.
Ikon.: B. Rychter-Janowska: Portret, olej, 1913 - MTWarszawa; A. Belkame: Portret, olej, 1915 - MHKraków; J. Szczepkowski: Portret, popiersie, fajans (odlew), 1904 - MHKraków, MNKraków; L. Puget: Portret, gips - MNKraków; M. Szczyt-Lednicka: Portret, marmur, 1925 - MHKraków; L. Puget i J. Szczepkowski: M. jako kukiełka z Zielonego Balonika, repr. Świat 1912 nr 2, Tyg. Ilustr. 1912 nr 3; W. Wojtkiewicz: M. jako Psyche (Eros i Psyche), M. jako Anastazja (Anastazja) oraz M. jako Klara (Śluby panieńskie), karyk., trzy autolit., Teka Melpomeny, Kraków 1904; K. Frycz: M. jako Psyche (Eros i Psyche), autolit. i M. jako Psyche (Eros i Psyche), scena zbiorowa, autolit. barwna, Teka Melpomeny, Kraków 1904; K. Frycz: M. jako Harfiarka (Wyzwolenie), rys., technika mieszana, 1904 - Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza Warszawa; A. Karpiński: M. w roli, Zaproszenie na wieczór Zielonego Balonika, autolit., repr. J.P. Gawlik: Powrót do Jamy, Kraków 1961; NN: Portret, rys., repr. Od A do Z, Kraków 1978 nr 48; Fot. - Arch. Dok. Mech., IS PAN, MHKraków.
Film.: Fragm. kroniki film. z 1964, Arch. WFD.
Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980 t.II, PWN Warszawa 1994